# started 2014-09-02T08:17:37Z "Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) Радлов - востоковед-тюрколог, академик, аан дойду түүр тылын чинчийиитигэр саҥа хайысханы арыйан төрүттээччи. РАН Азиатскай музейын салайаачыта (1894-1948). 1837 сыллаахха тохсунньу 17 (тохсунньу 5) күнүгэр Берлиҥҥэ төрөөбүт (өлбүт сыла 1918).1858 с. Берлиннээҕи университеты бүтэрэн, Санкт-Петербурга кэлэн олохсуйбута."@ru . "Рейкьявик (исл. Reykjavík) - Исландия киин куората, дойду соҕуруулуу арҕаа өттугэр сытар. Нэhилиэнньэтин ахсаана 118 861 (2008) киһи. Тас куораттарын кытта - 200 000 кэриҥэ. Ол аата дойду олохтоохторун 65% буолар. Саамай хоту сытар судаарыстыба киин куоратынан буолар.Куорат сүрүн *достопримечательность* таҥара дьиэтэ буолар, аата - hатльсгримкиркья (Hallsgrimkirkja). Иккис бэйэтин суолтатынан хаалсыбат - Перлан (Perlan) буолар. Таҥараларын дьиэтэ олус улахан, куорат бары оттүттэн көстөр."@ru . "Отфрид фон Вейсенбург (ньиэмэстии: Otfrid von Weißenburg) (* 800 диэки; † 870 кэнниттэн) аан бастакы бэйэтин аатынан суруйбут ньиэмэс тыллаах суруйааччы, үөрэхтээх монах. Отфрид аатырбыт Фульда монастырыгар Рабан Мавр аббатка үөрэммитэ. Үөрэҕин кэннэ Эльзаска баар Вейсенбург монастырыгар улэлээбитэ (билинни Виссембург, Франция)."@ru . "Күн-дьыл туруга (погода) — куруук уларыйа турар айылҕа туруга. Килиимэт (климат) — бу арыый атын, биир өттүнэн киэҥ өйдөбүл. Ханнык эрэ сиргэ баар үксүн баар буолар айылҕа туруга. Үксүн көстөр (типичнэй) күн-дьыл туруга диэххэ сөп."@ru . "Саха Сирэ (официальнай аата Саха Өрөспүүбүлүкэтэ), көҥүл судаарыстыба, Арассыыйа Федерациятын субъега буолар. 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Кулун тутар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн — Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъега."@ru . "Саһыл (нууч. Лиси́ца обыкнове́нная/ры́жая, лат.: Vulpes vulpes) - сиэмэх кыыл.Кылааннаах түүлээх тириитин иһин бултанар."@ru . "Саахымат - аатырбыт логическэй оонньуу. Искусство, наука уонна спорт ыккардыларыгар сытар. Аан дойдуга былыр былыргаттан үөдүйбүт оонньуулартан биирдэстэрэ. Икки оонньооччу анал быраабыланы тутуһан уочаратынан фигууралары хаамтаран оонньууллар. Саахымат өйү сайыннарар оонньуу быһыытынан биллэр."@ru . "Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин (1799 — 1837) диэн нуучча улуу поэта, суруйааччыта, драматурга уонна прозаига. Пушкин өссө нуучча тылын тарҕатааччыта уонна тылы уларыппыт реформатор быһыытынан биллэр.Кини айымньылара Россияҕа уонна аан дойдуга киэҥник биллэллэр.Пушкин ыам ыйын 25 күнүгэр 1799 сыллаахха Москва куоракка төрөөбүт. Кыра сылдьан эбэтигэр Москва анныгар Захарово диэн сэлиэнньэҕэ сайылыыр эбит. Алта сыл Царскосельскай лицейга үөрэммит."@ru . "Вацлав Серошевскай (Wacław Sieroszewski, 1858 сыл атырдьах ыйын 24 — 1945 сыл муус устар 20) — польскай этнограф, суруйааччы, публицист, Польша тутулуга суох буолуутун туһугар хамнааһын кыттыылааҕа, 1933–1939 сыллаахха Полышатааҕы литературнай академия президенэ. Сахалар тустарынан улахан этнографическай чинчийии («Якуты»/«Сахалар») автора."@ru . "Сахалар диэн түүр тыллаах омук, Саха Сирин төрүт олохтоохторо. Саха тыла түүр тылларын бөлөҕөр киирэр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн 480 тыһ. кэриҥэ киһи сахабын дэммит. Бу дьон үксэ Саха Сиригэр, уонна Иркутскай, Магадан уобаластарыгар, Хабаровскай уонна Красноярскай кыраайдарга, Таймыырга уонна Эбэҥки аутоном уокуругар олороллор."@ru . "Сибиир — Азия хоту уонна хотугулуу-илин өттүгэр баар киэҥ сир. Кини Ураал хайаларын, Киин Азия куйаардарын, Хотугу Муустаах акыйаан уонна Арассыыйа Уһук Хоту сирин ыккардыларыгар сытар. Сорохтор Сибииргэ Россия Уһук Илин (Дальнай Востогун) территориятын эмиэ киллэрэллэр, оннооҕор Арассыыйаны барытын киллэрэр дьон эмиэ бааллар. Сибиир хотугулуу илин өттүгэр Саха Сирэ сытар."@ru . "Арассыыйа Федерацията (Российская Федерация) диэн Эуропа илин өттүгэр уонна Азия хоту өттүгэр сытар ил. Арассыыйа иэнинэн аан дойдуга ордук улахан ил (17 мөл 75 тыһ. 400 км² эбэтэр сир иэниттэн 11,46 % (1/9) ылар, иккис миэстэни ылар (Канада барыллаан икки төгүл кыра сири ылар).Арассыыйа олохтоохторун ахсаана — 142 026,3 тыһ. киһи (2007 атырдьах ыйын 1 күнүнээҕи Росстат дааннайынан туох баар Сир нэһилиэнньэтиттэн 2,15 %), нэһилэнньэтин 4/5 Эуропа өттүгэр олорор."@ru . "Сиэгэн (лат. Gulo gulo) диэн сиэмэх кыыл. Эуразия, Хоту Америка тайҕатыгар, туундаратыгар үөскүүр. Наһаа улахан буолбатах буолан баран күүһүнэн аатырар. Үксүн соҕотох сылдьар. Түүтэ уһун көп. Өлүгү сиир, кыра кыыллары, мас көтөрүн, кутуйаҕы, сороҕор улахан кыыллар оҕолорун тутар. Балыктаан сиирэ биллэр.Оҕолоро икки-үс буолаллар, кулун тутарга, муус устарга төрүүллэр."@ru . "Күн диэн Күн систематын орто уонна соҕотох сулуhа. Кини тула система бары эттиктэрэ (планеталар уонна кинилэр аргыстара, астероидтар, метеороидтар, кометалар, космос быыла) эргийэллэр. Күн маассата Күн систематын бүтүн маассатыттан 99,8% ылар. Күн уота Сиргэ тиийэн фотосинтезка кыттан олоҕу олохтуур, климакка уонна күн-дьыл туругугар дьайыыны оҥорор."@ru . "Саха тыла диэн сахалар тыллара, түүр тылларыттан биирдэстэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тыла. Саха тылынан өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар кэпсэтэллэр, сорох олохтоох нууччалар билэллэр. Маны таһынан саха тылын түөлбэ барылын быһыытынан долгааннар тыллара билиниллэр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Россияҕа саҥарар киһи ахсаана 450140 эбит."@ru . "Строд Иван Яковлевич - (1894 - 1938) XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр гражданскай сэрии кыттыылааҕа, кыһыл хамандыыр.Строд И.Я. Лудза диэн билигин Латвия куоратыгар эмчит (фельдшер) дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт.Аан дойду бастакы сэриитигэр кыттыбыт. Хорсунун иһин 4 Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыт, прапорщик званиетын ылбыт. 1918 сыллаахха Кыһыл армияҕа бэйэтэ тылланан киирбит. Үрүҥнэри утары Сибииргэ сэриилэспит."@ru . "Суслова Надежда - нуучча дьахталларыттан бастакыннан быраас буолбут киһи. 1843 сыллаахха уруккута крепостной Прокофий Суслов иккис кыыһынан төрөөбүтэ. Эдьиийин киниттэн үс сыл аҕа Аполинарияны улуу суруйааччы Федор Достоевскай таптыы сылдьыбыта биллэр. Кини нөҥүө суруйааччы Надежданы эмиэ билэр уонна өйүн, дуоспуруннааҕын иһин ытыктыыр эбит.Кини улаатарыгар Арассыыйаҕа быраас үлэтигэр дьахталлары чугаһаппаттар этэ. Ол иһин 1864 сыллаахха Швейцарияҕа баран Цюрих университетыгар киирэр. Онтон И."@ru . "Сугун сэбирдэҕэ суох кыстыыр сэппэрээк. Саха Сиригэр тайҕаҕа да туундараҕа да сииктээх сиргэ үүнэр. Сугун отоно от ыйын ортотун диэкиттэн буһан барар. Сириттэн, күнүттэн-дьылыттан көрөн, атырдьах ыйын ортотугар диэри өлгөмнүк астанар.Эмкэ сугун отонун да сэбирдэҕин да тутталлар."@ru . "Тииҥ - аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт мастаах сиргэ үөскүүр кыра кыыл. Мас туорааҕын, оту, тэллэйи, үөнү-көйүүрү сиир. Аһылыгын кыһыҥҥытыгар хаһаанарынан биллэр."@ru . "Тиит — Саха Cиригэр элбэх сиргэ үүнэр мас. Ирбэт тоҥҥо улахан буола улаатарын дьиктиргииллэр. Онто маннык быһаарыллар: сүрүн силиһэ эдэр эрэ маска баар эбит. Улааппытын кэннэ онто өлөн хаалар, аҥаардас оҕос силистэрэ хаалаллар эбит.Тиит мас, тыа биир сүрүн маhа."@ru . "Пепеляев Анатолий Николаевич - XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр гражданскай сэрии кыттыылааҕа, үрүҥнэр генерааллара.1891 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр Томскайга төрөөбүт, 1938 сыл тохсунньу 14 күнүгэр өлбүт. Генерал-лейтенант (1919).Эппиһиэр дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Павловскайдааҕы байыаннай училищены 1910 сыллаахха бүтэрбит. Бастакы Аан дойду сэриитигэр батальон хамандыыра, подполковник. 1918 с. ыам ыйыгар Томскайга революцияны утары турууну баһылаабыт, онно белочехтарынан өйөммүт. 1918 с."@ru . "Орест (400 сыл саҕаттан - 476 сыллаахха диэри олорбута) - Аттила генерала уонна министра, олоҕун бүтүүтэ Арҕааҥҥы Рим империятын салайааччыта, оҕо саастаах император Ромулус Августулус аҕата."@ru .