# started 2014-09-02T08:18:25Z "İdel-Ural berlege (İdel-Ural ştatı) 1917-1919 yıllarda Könçığış Awrupada xäzerge öç Törki-Tatar (Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan) häm öç Fin-Uğır (Mari İl, Mordoviä häm Udmurtiä) cömhüriätlären berläştergän."@tt . "Интернет яки Пәрәвез (ингл. Internet, Interconnected Networksтан кыскартылган) — мәгълүмати чыганакларның бөтендөнья глобаль системасы. Бөтендөнья пәрәвезе (World \"Wide \"Web, WWW) — үзара гиперсылтамалар белән тоташкан документлар системасы (челтәре) ул.Шәхси адреска ия булган һәрбер аерым документ Web-бит дип атала.Һәрбер Web-бит шул ук санакта яисә челтәрнең башка санагында сакланучы башка битләр белән күптөрле бәйләнешкә ия була ала. Тоташ сызыклар белән Web-серверлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр, ә пунктир белән Web-документлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр күрсәтелгән. Web-сервер ул — WWWның сервер-программасы эшләп тора торган компьютер. Аның диск хәтерендә Web-битләр саклана. Web-серверның домен исемендә кече домен исеме, гадәттә, www дип билгеләнә.Web-бит (документ) эчендә торле мәгълүмат була ала: текст, рәсем, яздырылган тавыш. Ьәр-бер бит исеме .htm яки .html киңәйтелешкә ия булган аерым файлда саклана.Гиперсылтама — «пәрәвездәге» башка биткә күчү күрсәткече белән бәйләнгән билгеле бер ачкыч сүз яисә документтагы объект ул. Һәм документлар «пәрәвезе». Гадәттә, гиперсылтаманың сурәте биттә ничек тә булса аерылып күрсәтелә, мәсәлән, төс яисә ассызыклау белән. Гиперсылтамага тычкан күрсәткечен төбәгән вакытта ул имән бармак белән төбәп күрсәтүче кул рәвешенә керә. Әгәр бу вакытта тычканның сул төймәсенә бассагыз, күрсәткеч буенча бәйләнгән текстка күчеш башкарылачак. Гиперсылтамалар кулланылган текст гипертекст дип атала.WWW хезмәте кулланган протокол HTTP (HiperText Transfer Protocol — гипертекстны тапшыру протоколы) дип атала. Аның төп билгеләнеше — гиперсылтамаларны эшкәртү, клиентларга документлар эзләү һәм тапшыру.Web-сәхифә ул — үзара бәйләнгән (гадәттә, тематик яктан) битләр бергәлеге. Сәхифә нинди дә булса кешегә яисә оешмага карый. Web-сәхифә челтәр хезмәтләре провайдерының Web-серверында оештырыла. Теләсә кайсы сайтның, үзенә күрә титул битен хәтерләтүче баш бите бар. Кагыйдә буларак, баш бит сайт хуҗасын күрсәтеп тора һәм сайтның төрле бүлекләренә сылтамаларны эченә ала. URL-адрес. Челтәр санак киңлегендәге адреслау системасы турын да сөйләнелгән иде инде. Бу — IP-адреслар, домен адреслары. Интернетның мәгълүмат ресурслары киңлегендә үз адреслау системасы кулланыла. Ул URL (Uniformed Resource Locator) — ресурсларның универсаль күрсәткече дип атала. Кәр Web-бит яисә файл өч кисәктән торган уникаль URL-юлламага ия: керү өчен кулланылучы протокол исеме; ресурс сакланучы сервер исеме; серверда файлның (юлның) тулы исеме.2008 елның уртасына Интернетны даими рәвештә кулланган кешеләр саны якынча 1,5 млрд кешегә җитте."@tt . "Bu mäqäläneñ kirill älifbasındağı igezäge bar.Latviä, räsmi iseme Latviä Cömhüriäte (latışça: Latvijas Republika) — Tönyaq Awrupada Baltıyq diñgeze buyında urnaşqan däwlät. Kürşeläre: tönyaqta Estoniä, könçığışta Räsäy, könyaqta Litva."@tt . "Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: Karjalan Tazavaldu, Urısça: Республика Карелия, Suomiça: Karjalan Tasavalta ) Skandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelʻsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finlândiä."@tt . "Bu mäqäläneñ kirill älifbasındağı igezäge bar. Fici (Fici Utrawları Cömhüriäte) (İngliz: Republic of the Fiji Islands, Fici: Matanit ko Viti) Tın okeanında, Fici arxipelagında urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Tuvalu, könçığışta Tonga, könbatışta Vanuatu."@tt . "Ğällämova Alisä Mixail qızı (1972), şahmatçı, xalıqara grossmeister (1988). Profsoyuzlar fizkultura-sport cämğiätendä tärbiälänä (Qazan). 1987. yılda (16 yäşkä qädär qızlar arasında), 1988 yılda (20 yäşkä qädär qızlar arasında), dönya, 1992. yılda (Ukraina cıyılma taqımı sostavında), Awrupa çempionı. Bötendönya şahmat olimpiadaları büläk iäse: SSRB cıyılma taqımı eçendä 1.-2. urınnar (1990); Ukraina cıyılma taqımı sostavında 2. urın (1992); RF cıyılma taqımı sostavında 2.13. urınnar (1996). RF çempionı (1997), xatın-qızlar arasında dönya berençelegen däğwalawçılar yarışında (1997) ciñüçe, dönya çempionı isemen alu yarışı finalında uynawçı (1997). Rüssiä çempionatı büläk iäse (1998, 2. urın), dönya çempionı matçında qatnaşuçı (1999., Qazan – Pekiñ)."@tt . "İr häm xatınnıñ bergä yäşäwe möhim íctímağí institüt bulıp tora. Äxläqsezlektän qotılu öçen, ğäliäsen tota alğan här yäş keşe öylänergä tieş. Íslam küzlegennän qarağanda, níqaxlaşmaw – äşäkelek. Ul ğına da tügel, ike keşeneñ mäxäbbäten arttıru öçen ir belän xatın bulıp yäşäwdän dä yaxşırağı yuq. Mätdi xäle naçar buluı arqasında öylänä almí qalğan keşelärgä isä, censi omtılışlarnı basar öçen, waqıt-waqıt uraza totarğa kiñäş itelä. Ägär möselman, mätdi yaqtan tä'min itelep tä, öylänergä telämäsä häm moña moxtaclıq kürmäsä, anıñ öylänmäwe ğäyep sanalmí."@tt . "Şalyapin Fyodor İvan ulı (1873.-1938.), cırçı (bas). Respublikanıñ xalıq artistı (1918.). Ämät bistäsennän. 1890. yılğa qädär Qazanda yäşi, çirkäw xorlarında cırlıy, opera häm dram spektaklläre statistı, opera xorı cırçısı bula. Pötr İlyiç Çaykovskiynıñ Qazan muzık söyüçelär tügäräge quyğan Yevgeni Onegin spektaklendä Zaretski partiäsın başqara. 1895.-1922. yıllarda Sankt-Peterburgtağı Mariinsky häm Mäskäwdäge Zur Teaterlärdä, Mäskäw Xosusi Rus Operasında cırlıy. 1897., 1899. häm 1909. yıllarda Qazanda gastrollärdä bula. 1922. dän çit ildä yäşi. 1982. yıldan Qazanda F. Şaläpin isemendäge opera festivale ütkärelä. 1999. yılda Qazanda aña häykäl quyıdı. (Skulptorı – A. Balaşov)"@tt . "Äxmät ibne âl-Ğabbas inbe Raşid ibne Xammad ibne Fazlan (ibne Fađlan) (Ğäräpçä:Aḥmad ibn Faḍlān أحمد ابن فضلان)(10. yöz) Ğäräp säyäxätçese. Bağdad xälifäse âl-Moqtädir sarayında xezmät itkän. 921-922. yıllarda Bağdad xälifäse âl-Moqtädir ilçelege särkätibe (Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege). Säyäxätnamäsendä Urta Asía, İdel belän Ural töbägendä yäşäwçe Bolğar, Xäzär, Başqort, Törekmän, Rus (Viking), Komi häm başqa xalıqlarnıñ tormışı häm ğöref-ğädätläre xaqında qimmätle mäğlümatlar tuplanğan. R. Fäxretdin ibne Fazlannıñ yazmaların 20. yöz başında Tatar telenä tärçemä itä (1993. yılda näşär itelä). Säyäxätnamäneñ tulıraq nösxäsen Äxmätzäki Wälidi 1923. yılda İrandağı Mäşhäd şähäre kitapxanäsendä taba.Äxmät ibne Fazlan süräte The 13th Warrior Hollywood filmendä gäwdäländergän. Aktórı – Antonio Banderas."@tt . "Gerhard von Mende /fon MENde/ (1904-1963), Alman tarixçısı, türkolog.1936-1940. yıllarda Berlinnıñ Çit illärne Öyränü yuğarı mäktäbe häm 1940. yıldan Berlin universitetı professorı, ber ük waqıtta 1941. yıldan Poznan universitetı professorı. 1941-­1944 yıllarda Almaniänıñ okkupatsilanğan Könçığış cirlär ministerlegendä \"Qawqaz Milli Aradaşıq\" (ş.i. Tatar aradaşlığı) häm \"Çit xalıqlar\" bülekläre citäkçese. \"İdel-Ural legionın tuplawda, İdel-Ural Törki-Tatarlarınıñ körüş berlegen oyıştıruda qatnaşa. 1950. yıllarda Düsseldorf şähärendä (Almaniä) Sovet ilen häm xalqın öyränü üzägenä – \"Könçığış Awrupa oyışmasına citäkçelek itä. Xezmätläre Könçığış Awrupa Törki xalıqlarına, ş.i. Tatarlar tarixına qarıy."@tt . "Littrow Joseph Johann (Литтров Иосиф Антонович) (1781.-1840.), astronom, Peterburg FAneñ möxbir äğzası (1813.). İ. M. Simonov häm N. İ. Lobaçevskineñ ostazı. 1807.-09. yıllarda Krakow, 1810-16 da Qazan universitätlärendä uqıta, 1819. yıldanñ Wena observatorísı direktorı. Qazan Şähär Astronomí Observatorísına nigez sala (1814.). Xezmätläre astronomíğa häm kük mexanigına qarí. Aydağı ber kratergä anıñ iseme birelä."@tt . "ISO 639 ul ber xalıqara standard wä anda tel isemnärenä qısqa kodlar birelgän.ISO säxifäsendä ISO 639 standardın ike tördä kürep bula: ISO 639-1:2002 — Codes for the representation of names of languages — Part 1: Alpha-2 code (Tel isemnäreneñ 2-xärefle qısqartmaları) ISO 639-2:1998 — Codes for the representation of names of languages — Part 2: Alpha-3 code (Tel isemnäreneñ 3-xärefle qısqartmaları) ISO 639-3 — (bäxäsläşüdä: [1])Bu ike tezmäne dä İnglizçädäge en:ISO 639 mäqäläsendä kürep bula.Tatar tel isemeneñ töp 2-xärefle qısqartma \"tt\" bula. Ädäbi Tatar tel isemeneñ qısqartması \"tat\", Qırım Tatar tele – \"crh\"."@tt . "Xäzerge Törek älifbası Törek telendä yazu öçen 1928. yılda Kemal Atatürk xökem itkän waqıtında Ğäräp älifbasın almaştırdı. Bu älifba Latín älibfasına nigezlänä wä berniçä östämä xäref alğan."@tt . "Xalıqara Standartlaw Oyışması (International Organization for Standardization – ISO) 1947 yılda oyıştırıldı, wä bötendönya sänäğät/eşmäkärlek standardların çığara.ISO üz eşen elektır cíhazlarnı standartlawda cawaplı bulğan Xalıqara Elektro-Texnik Kiñäşmäse (IEC) belän bergä itä.Bu oyışma könle söyläşüdä ISO iseme belän yöri (eye-so äytelä). ISO süze qısqartma tügel, ul Yunan isos süzennän buldı, yäğni tiñ.ISO standardları san buyınça tezelgän, wä isem qalıbı şundí: \"ISO nnnnn:yyyy: İsem\", qayda \"nnnnn\" ul standard sanı, \"yyyy\" ul çığarılu yılı, wä \"İsem\" ul standard täswire."@tt . "ISO 8859-9, şulay uq Latin-5, \"Turkish\", \"Turkic\" iseme belän yörtelä torğan 8-bítlı bilgelämä ISO 8859 standardnıñ öleşe bula. Ul bar Törki tellär öçen maxsus yasaldı wä ISO 8859-3 standardına qarağanda kübräk qullanıla. Bu ISO 8859-9 bilgelämäse ISO 8859-1 bilgelämäsennän çığarıldı, alarnıñ ayırması Íslandçada bulğan 6 xäreflärne Törki awazlarnı bilgeli torğan xäreflärgä almştıruında ğına: D0:Ð/Ğ, DD:Ý/İ,DE:Þ/Ş,F0:ð/ğ, FD:ý/ı,FE:þ/ş.20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.00-1F, 7F, wä 80-9F urınnarı ISO/IEC 8859-9 standardında qullanılmí."@tt . "ISO 8859-3, şulay uq Latin-3 wä \"Kön Awrupalı\" iseme belän yörtelä torğan 8-bítlı bilgelämä ISO 8859 standardnıñ öleşe bula. Ul Törki, Malta tele wä Esperanto öçen maxsus yasaldı. Törki tellär öçen tağın ber ISO 8859-9 standardı da yasaldı.ISO 8859 standardnıñ başqa öleşlärendä kük, asqı 7 bítlar ASCII standardnıñ kebek.20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.Bu 00-1F, 7F, 80-9F, A5, AE, BE, C3, D0, E3 wä F0 urınnarı ISO/IEC 8859-3 standardında qullanılmí."@tt . "Идел елгасы (борынгы исеме Ра йəки Рау; Урта гасырларда: Итил; мукш. Равa, эрз. Рав, чирм. Юл, таулы чирм. Йыл, чуаш. Атӑл, рус. Волга, каз. Еділ) Русиянең Аурупа өлешендə иң зур елга.Озынлыгы 3530 км (Татарстан чиклəрендə – 180 км), бассейнының мəйданы 1360 мең км2 (Татарстан чиклəрендə - 30 км2)."@tt . "ISO 8859-1, tögälräk äytkändä ISO/IEC 8859-1, wä Latin-1 iseme belän dä yöri torğan standard ul ISO tarafınnan çığarılğan ISO/IEC 8859 standardnıñ 1. öleşe bula. Ul Latín yazulı tellär öçen 1. sanlı Latín älifbası atala, üzendä 191 xäref tota, wä alarnıñ härese 8-bítlı bäyä belän bilgelängän. Bu bilgelämä mondí Awrupa telläre öçen yarí: Albança, Basqıça, Katalança, Dança, Dutch, İnglizçä, Färösçä, Finçä, Almança, Íslandça, İrişçä, Ítalíança, Norwegiçä, Por